Lundayeh merupakan
nama yang diberikan kepada salah satu suku kaum peribumi di Sabah. Suku kaum
Lundayeh kurang dikenali kerana ramai menganggapLundayeh adalah Murut. Tidak
hairanlah muncul pelbagai sebutan seperti “Lun
Dayu”, “Lun Daya”, “Lan Dayu”, “Lun Daye”, “Lun Dayoh” dan sebagainya yang merujuk kepada suku kaum
Lundayeh. Dari segi bunyi, Lundayeh
disebut [lundayәh].
Suku kaum
Lundayeh dikenali juga dengan nama Lun Bawang (di Sarawak dan Brunei Darussalam) yang merupakan penduduk etnik peribumi yang terawal
menduduki Kepulauan Borneo.
Pakaian Tradisi wanita Lun Bawang
|
Pada tahun-tahun sebelum 1960, suku kaum Lundayeh atau Lun Bawang dilabelkan dengan nama Murut (Pollard 1933, 1935; Southwell 1949; Crain 1974, 1978; Deegan 1973).
dua kumpulan orang Murut;
satu kumpulan bernama Murut
Sarawak (dikenal Lun Bawang) yang tinggal di Sarawak dan dikenal
sebagai Lundayeh di Sabah, manakala
satu kumpulan lagi digelar Murut
Sabah dan dikenali sebagai Tagal di Sarawak. Mengikut Prentice D.J. lagi
(dlm Bilcher Bala 1993:23) label Lun Bawang
pada asalnya muncul daripada satu pertikaian klasifikasi Murut yang digunakan
di Sabah dan Sarawak.
Di Sabah,
istilah itu dirujuk kepada suku-suku kaum seperti Timogun, Nabai, Baukon, Paluan, Sumambuq, Alumbis dan Tagal atau Tagol
(Idahan Murut).
PAKAIAN TRADISI LELAKI LUN BAWANG
|
Manakala di Sarawak, label ini merujuk kepada Lun Bawang atau Tagal. Di samping pendeskripsian etnik Murut oleh Prentice
D.J. ditemui juga identifikasi lain untuk merujuk
etnik yang sama.
Menurut Langub (Ipoi Datan 1989:143), Murut is used by outsiders as an ethnic term of reference for the people "who consider themselves as Lun Bawang. However, the Lun Bawang use several other labels such as Lun Dayeh, Lun Lod, Lun Ba, Lun Tana Luun and Lun Bawang as terms of self-reference.
Menurut Langub (Ipoi Datan 1989:143), Murut is used by outsiders as an ethnic term of reference for the people "who consider themselves as Lun Bawang. However, the Lun Bawang use several other labels such as Lun Dayeh, Lun Lod, Lun Ba, Lun Tana Luun and Lun Bawang as terms of self-reference.
RURAN ULUNG(LUN BAWANG/LUN
DAYEH BEAUTY CONTEST5)
|
Terdapat dua persamaan kod rujukan etnik ini berdasarkan kajian Ipoi Datan dan Crain (1974) iaitu etnik yang disebut Lun Bawang dan Lun Dayeh. Crain yang memetik kajian Prentice D.J. (dlm Ipoi Datan 1989:143) berhubung dengan identifikasi etnik ini di Sabah, telah menyebut bahawa, "Notes that term "Murut" is used by outsiders to refer to a varied assortment of mountain peoples in northern Sarawak and the interior district of Sabah.
In Sabah, "Murut" is used as an ethnic term of reference for groups known asTimungon, Nabay, Baukan, Paluan, Sumambuq and Alumbis (Prentice 1972) and in Sarawak the people who call themselves Lun Bawang and sometimes Lun Dayeh.
Jadi, semua dapatan daripada kajian
awal tentang asal-usul dan period kedatangan orang Lundayeh/Lun Bawang
ke Kepulauan Borneo adalah berkaitan secara langsung dengan suku kaum
Murut meskipun dari segi bahasa kedua-dua suku kaum peribumi Sabah ini tidak
ada persamaan leksikal.
Kajian Crain J.B (1978) mendapati bahawa Lun Dayeh atau Lun Bawang ditemui di Kepulauan Borneo: 25,000 di Kalimanatan, 2,000 di Sabah, 300 atau lebih di Brunei; dan 10,000 di Sarawak (Department of Statistics, Malaysian Population Report,1980).
Kajian Crain J.B (1978) mendapati bahawa Lun Dayeh atau Lun Bawang ditemui di Kepulauan Borneo: 25,000 di Kalimanatan, 2,000 di Sabah, 300 atau lebih di Brunei; dan 10,000 di Sarawak (Department of Statistics, Malaysian Population Report,1980).
Di Kalimantan Timur,
suku kaum ini ditemui di sekitar Bahau dan Mentarang, Kemaloh,
Paya dan Sungai Sesayap; di Sabah tertumpu di kawasan Ulu Padas dan Mengalong;
di Brunei iaitu di kawasan Temburong dan Pandaruan (Balang and Harrisson,1949;
Harrisson 1959; Le Bar 1972). Manakala di Sarawak terdapat di Lawas dan Limbang
dalam Bahagian Kelima.
Tarian panjang Lun
Dayeh - Krayan Hulu, Kayan Mentarang Kalimantan
|
Seorang sejarawan barat bernama T.R. William (dlm. Mat Zin Mat Kib, 2003:25)berpendapat kira-kira 15,000 hingga 20,000 tahun yang lalu telah berlaku penghijrahan penduduk dari bahagian selatan Negara China ke Asia Tenggara dan kawasan pesisirnya, termasuklah ke Pulau Borneo. Antara mereka yang berpindah dari benua Asia ini sejak 1,500 hingga 1,000 SM terdiri daripada kumpulan etnik yang pada hari ini disebut “Dusun” dan “Murut”.
Tarian pinggan
dari lelaki Lun Dayeh.- Krayan Hulu, Kayan Mentarang Kalimantan
|
Berdasarkan fakta inilah
kelompok Dusun dan Murut dikatakan dua kelompok
yang paling awal berada di Sabah. Kelompok
ini secara umumnya disebut Melayu Proto (Bellwood 1985:103; Collins 1998:3-4).
Tom Harrison (1959) dan S.Runciman (1960) juga mengesahkan bahawa kaum ini
adalah yang terawal menetap di kawasan pergunungan di tengah Kepulauan
Borneo.
Jika demikian halnya, berdasarkan bukti-bukti sejarah, Lundayeh dikaitkan dengan rumpun bangsa Austronesia dari cabang Nusantara yang telah bertapak di Kalimantan. Asmah Omar (1985:36,38) yang juga mengelompokkan rumpun Austronesia kepada empat keluarga. Menurutnya bahasa Lun Dayeh (Lundayeh) merupakan kelompok Indonesia Pusat selain bahasa Melayu, beberapa bahasa di Sarawak (kecuali Bisaya), Kalimantan dan pulau-pulau Indonesia lainnya. Perkaitan bahasa Lundayeh /Lun Bawang dengan Austronesia dibuktikan dengan terdapatnya beberapa contoh kosa kata Austronesia Purba (BAP) yang ada persamaan bunyi dengan kosa kata dalamBahasa Lundayeh/Lun Bawang.
Jika demikian halnya, berdasarkan bukti-bukti sejarah, Lundayeh dikaitkan dengan rumpun bangsa Austronesia dari cabang Nusantara yang telah bertapak di Kalimantan. Asmah Omar (1985:36,38) yang juga mengelompokkan rumpun Austronesia kepada empat keluarga. Menurutnya bahasa Lun Dayeh (Lundayeh) merupakan kelompok Indonesia Pusat selain bahasa Melayu, beberapa bahasa di Sarawak (kecuali Bisaya), Kalimantan dan pulau-pulau Indonesia lainnya. Perkaitan bahasa Lundayeh /Lun Bawang dengan Austronesia dibuktikan dengan terdapatnya beberapa contoh kosa kata Austronesia Purba (BAP) yang ada persamaan bunyi dengan kosa kata dalamBahasa Lundayeh/Lun Bawang.
MAKANAN TRADISI KAUM LUN DAYEH/LUN BAWANG
NASI BUNGKUS/LUBA LAYA
KELUPIS
PUCUK UBI/DAUN UBI
PAKAIAN KAUM LUN DAYEH/LUN BAWANG
ALAT-ALAT YANG DI GUNA OLEH KAUM LUN DAYEH/LUN BAWANG.
Ciri-ciri Khas Bahasa Lundayeh |
Monday,
29 March 2010 04:22
|
CIRI-CIRI KHAS BAHASA LUNDAYEH
Setiap bahasa mempunyai ciri-ciri khasnya yang
tersendiri yang menggambarkan kelainannya dengan bahasa lain. Tidak semua
bahasa mampunyai ciri-ciri khas yang sama. Bagi bahasa Lundayeh, terdapat 5
ciri-ciri khas bahasa yang akan dikemukakan di sini. Ciri-ciri khas itu ialah
variasi bebas, vokal panjang, vokal rangkap, hentian glotis dan diftong /aw/
dan /au/.
1. Variasi
Bebas
Bahasa Lundayeh juga mengalami variasi bebas seperti yang berlaku dalam bahasa Melayu seperti perkataan faham dengan paham danfikir dengan pikir. Kedua-dua perkataan ini mempunyai maksud yang sama meskipun menggunakan konsonan f dan p. Menurut Abd. Hamid Mahmood (1997:54), variasi bebas merupakan istilah yang digunakan bagi dua bunyi yang berbeza secara fonetis yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan, dan bunyi itu boleh saling berganti antara satu sama lain tetapi tidak membezakan makna. Paitoon (2006:126) menambah, dalam lingkungan tertentu, kadang-kala terdapat sepasang bunyi yang memiliki fitur distingtif[1] tidak sama yang tersebar pada posisi yang sama dan tidak pula membezakan makna. Perhatikan beberapa contoh variasi bebas berikut: paweh dengan faweh ‘kahwin’ nuba’ dengan luba’ ‘nasi’ meriruh dengan mediruh ‘ketawa’ jier dengan dier ‘leher’ Variasi bebas ini berlaku disebabkan pertembungan dua pengaruh bunyi sebutan dari suku kaum Lundayeh itu sendiri iaitu Lundayeh Pa’ Kemaluh dan Lun Bawang atau Lundayeh di Sarawak. Pergaulan seharian boleh mengubah sebutan asal sama ada dari sebutan Lundayeh Pa’ Kemaluh kepada Lun Bawang atau sebaliknya. Misalnya seseorang yang pada asalnya menggunakan bunyi sebutan /p/, pada suatu masa kemudian menggunakan bunyi sebutan /f/ daripada pengaruh pergaulan harian. Penggunaan konsonan /f/ mempunyai nada yang lembut berbanding bunyi /p/. Contohnya menyebut nama [Fadan] dan [Padan]. Perbezaan yang ketara ini hanya berlaku pada bunyi konsonan /p/ dan /f/ sahaja. Bunyi sebutan yang lain masih sama. Fenomena yang berlaku akibat penggunaan variasi bebas ini, penutur dengan sewenang-wenangnya menggantikan bunyi fonem /p/ dengan fonem /f/ kerana sudah menjadi amalan atau kebiasaan berbuat demikian. Konsonan /p/ tidak boleh dibunyikan fonem /f/ untuk nama orang seperti Pengiran, Padan, Kapung dan seumpamanya. Selain itu, kekecualian ini juga mencakupi fonem /p/ di posisi akhir seperti lutep ‘tetap’, takep ‘bilik tidur’ dan tekip ‘sarung’; tabpar ‘upah’ atau tebubpun ‘sembahyang’. 2. Vokal Panjang Selain diftong, bahasa Lundayeh juga mempunyai ciri prosodi seperti bunyi vokal yang panjang tanpa hentian ditandai oleh penggandaan vokal [:] pada kata.Vokal panjang berlaku pada posisi awal dan tengah kata. Misalnya; ool [o:l] ‘anting-anting/ subang’ aar [a:r] ‘pagar’ paad [pa:d] ‘supaya’ suut [su:t] ‘kecil’ miid [mĩ:d] ‘mengelap’ nginuud [ŋĩnũ:d] ‘menyesal’ root [ro:t] ‘permainan’ Dalam kebanyakan sebutan penutur bahasa Lundayeh, terdapat juga bunyi vokal panjang di akhir kata. Tetapi agar sukar mengklasifikasikannya dalam kumpulan ini kecuali ada peraturan untuk menyelaraskan satu sistem keselarasan bunyi seperti bahasa Melayu. Antara perkataan tersebut adalah seperti berikut: balaa [bala:] ‘percakapan’ badaa [bada:] ‘pasir’ baraa [bara:] ‘beras’
3. Vokal
Rangkap
Dalam bahasa Lundayeh terdapat juga pola vokal rangkap. Vokal rangkap berbeza dengan diftong. Vokal rangkap merupakan turutan dua vokal penuh yang diucapkan dengan penuh, antaranya terdapat pemisahan dua suku kata. Misalnya kata kuan yang bererti untuk ataukepada, vokal u dan a adalah vokal penuh yang memisahkan dua suku kata iaitu ku dan an. Vokal rangkap juga menerima pengaruh unsur pembibiran (labialisasi), kerana sewaktu menghasilkannya, kedudukan lidah mengalami geluncuran dan bibir dalam keadaan bundar. Labialisasi adalah satu proses artikulasi tambahan yang secara kebetulan terhasil ciri bunyi [ w ] sebagai unsur sekunder di tengah-tengah vokal bundar dan leper yang terdiri daripada vokal /u/ dengan /a/, vokal /u/ dengan /e/ dan vokal /u/ dengan /i/ dalam satu kata yang berpunca daripada gangguan artikulasi tambahan[2]. Beberapa contoh vokal rangkap bahasa Lundayeh yang mengalami proses labialisasi adalah seperti berikut:
rua [ruwa] ‘bambu untuk mengangkat air’
bua’ [buwa?] ‘buah’ rueb [ruwәb] ‘air terjun’ ruen [ruwәn] ‘melakukan’ kiung [kijuŋ] ‘muka’ Selain proses labialisasi, vokal bahasa Lundayeh juga mengalami proses pempalatan seperti contoh perkataan berikut: teu [tәwu] ‘kita’ mesia’ [mәsija?] ‘merah’ 4. Hentian Glotis Dalam bahasa Lundayeh, hentian glotis atau glotalisasi banyak berlaku terhadap bunyi vokal pada posisi akhir perkataan. Paitoon (2006:212) menjelaskan bahawa glotalisasi terhasil kerana berlaku penyempitan alat artikulasi di kotak suara, iaitu pita suara dirapatkan. Isu penambahan [?] pada sesetengah kata yang berakhir dengan vokal setakat ini menurut Chong Shin (2004:213-214), masih tidak dapat diramalkan rumusnya, kerana ciri fonologi ini adalah ‘varian Melayu Borneo Barat’. Menurut Nothafer (1996:14) yang dipetiknya juga mengatakan bahawa varian-varian ini merupakan bahasa “subkelompok Borneo Barat”. Kehadiran hentian ini boleh membezakan makna sesuatu kata. Dalam bahasa Lundayeh hentian ini berlaku pada vokal yang terletak di posisi akhir kata sahaja kecuali vokal /ә/. Jadi, bagi memudahkan penyebutan kata yang seumpamanya dengan tepat, simbol hentian (‘) ditandakan bersama huruf vokal yang berkenaan seperti berikut: ina’ [inã?] ‘emak’ ina [inã] ‘tadi’ bada [bada] ‘pasir’ bada’ [bada?] ‘ajaran’ iti’ [iti?] ‘buah dada’ iti [iti] ‘tanda / alamat’ buri [buri] ‘kekotoran’ buri’ [buri?] ‘percakapan’ ticu’ [tiču?] ‘tangan’ ticu [tiču] ‘diteruskan’ Kehadiran hentian ini [‘] tidak hanya berlaku terhadap bunyi vokal depan dan vokal belakang tetapi juga vokal e taling. Misalnya: é’ [e?] ‘ya, benar, betul’ Perkataan ina, bada, buri dan ticu di atas merupakan contoh perkataan yang akan menghasilkan makna lain jika berlaku hentian glotis. Jadi, dalam bahasa Lundayeh hentian glotis pada bunyi vokal di akhir perkataan sangat penting kerana ciri ini [?] berstatus fonem yang tersendiri dan bukan pasangan minimal /k/ dan /?/ seperti dalam perkataan kotak yang dibunyikan [kota?] Banyak perkataan Lundayeh yang menggunakan hentian glotis [?] ini. 5. Diftong /au/ dan /aw/ Kehadiran dua diftong ini nyata membawa ciri yang berlainan berbanding bahasa peribumi yang lain di Kepulauan Borneo ini. Fonem /u/ merupakan vokal bersuara manakala /w/ pula adalah separuh vokal. Kadang kala menjadi suatu kesukaran menentukan bunyi diftong sama ada /au/ atau /aw/. Contoh perkataan yang mengandungi diftong ini adalah seperti berikut: pagau ‘katil’ arau ‘gabus untuk panah sumpitan’ irau ‘pesta’ megagau ‘gelisah’ tuwau ‘burung merak’ baw ‘manik-manik’ kerubaw ‘kerbau’ |